İZMİR – Mardin’in Dargeçit ilçesinde 29 Ekim 1995 ile 8 Mart 1996 tarihleri ortasında 3’ü çocuk 8 kişinin gözaltında zorla kaybedilmesini husus alan “Dargeçit” belgeseli, İzmir’de gösterildi.
Filmin yönetmeni Berke Baş’ın da katıldığı gösterim, 25 Ekim akşamı İzmir Fransız Kültür Merkezi’nde gerçekleştirildi. Belgesel gösteriminin akabinde, gazeteci Hazal Özvarış’ın moderatörlüğünü üstlendiği ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Yönetim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Ümit Biçer ile Antropolog Derya Aydın’ın katıldığı “Türkiye’nin Toplu Mezarları ve Kemiklerin Hafızası” başlıklı söyleşi gerçekleştirildi.
‘CENAZESİNİ DEFNETMİŞ OLMAK BİR BAHT, BİRDEN FAZLA AİLE BUNA ERİŞEMİYOR’
Söyleşide konuşan Aydın, 1990’lı yıllarda gerek zorla kaybetmeler nedeniyle, gerek Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) ile PKK ortasındaki çatışmalarda hayatını kaybedenlerin gömülebilmesinin ehemmiyetine ait şu tabirleri kullandı: “Cenazesini gömemebilmek çok kıymetli bir eşik aslında. İnsan, ölüsünü gömen canlıdır demek yanlış olmaz. Bu, bir taraftan insanlık tarihi kadar eski bir gelenek ve kültürel bir yanı da bulunuyor. Yas tutmak için gömmek, değerli bir eşik. Cenazeye ulaşamayıp onun yasını tutamıyorsanız, bir ‘askıda yaşama hali’ kelam konusu. Cenazesini defnetmiş olmak bir baht ve birden fazla aile buna erişemiyor.”
Biçer ise, cenazelerin gömülebilmesinin aileler için ehemmiyetini şu tabirlerle vurguladı: “Aileler, cenazelerini bulmaktan ve hiç olmazsa kimi periyotlarda o mezarı ziyaret edip kendilerince dua etmekten çok keyifli olduklarını, uykularının ve arayışlarının bir ölçüde azaldığını tabir ettiler.”
‘YASIN KONUŞULMASI DEMEK MEVTİ, SAVAŞI, ŞİDDETİ VE HAKİKATLERİ KONUŞMAK DEMEK’
Sözlerini yas tutma pratiğine ve yas tutmaya yönelik yasaklara ait değerlendirmelerle sürdüren Aydın, “Devlet, her ne kadar 1990’lı yıllarda süren çatışmaları ‘düşük yoğunluklu bir savaş’ olarak tanım etse de kayıpların kamusal alanda konuşulmasını istemiyor zira bu tıpkı vakitte savaşın sürdüğünün ispatını oluşturuyor. Yas birebir vakitte, o insanların yakınları için o hayatların ne manaya geldiğinin bir tabiri. Zira o beşerler hayattayken de insan olarak görülmüyor. Cenazeleri için de ‘etkisiz hale getirildi’ yahut ‘leş’ üzere tabirler kullanılıyor” dedi.
“Yasın konuşulması demek, vefatı savaşı, şiddeti ve hakikatleri konuşmak demek” diyen Aydın, devletin yasaklarla bunu engellemek istediğini vurguladı.
‘ZORLA KAYBETME SÜREĞEN BİR SUÇ’
Aydın’ın akabinde Türkiye’de açılan toplu mezarların kıymetine dair soruyu yanıtlayan Biçer, şunları söyledi: “Biz Türkiye’de geçmişte de çok sayıda soykırım, katliam ve kaybetmelerle ilgili hadiseler gördük. Bir kısmının mezarlarına ulaşıldı, bir kısmının mezarlarına ulaşılamadı. Ortada değişmeyen bir örüntü var. Zorla kaybetme pratiği, aslında devletin şiddeti kullanma biçimi ve devletin şiddeti kullanırken sırf o katliama dahil olan failleri, öldürülenleri ve onların yakınlarını değil, birebir vakitte sessiz kalmaya mahkum edilen şahitlerle da ilgili. Şayet hakikat sessiz şahitler tarafından paylaşılmaz ve üstü örtülürse, biz orada bırakın adaleti, kemikleri dahi aramakta zahmet çekiyoruz.”
Zorla kaybetme pratiğine de değinen Biçer, “Zorla kaybetme pratiğinin kendisi, aslında burada işlenen kabahatin faillerine ulaşılamayacağı algısını bütün topluma yaymaya çalışan süreğen bir suç” diye konuştu.
Minnesota Protokolü olarak bilinen Birleşmiş Milletler Hukuk Dışı, Keyfi ve Yargısız İnfazların Önlenmesine ve Soruşturulmasına Ait El Kılavuzu’nda belirlenen asılların değerini vurgulayan Biçer, bu protokolde belirlenen asıllara uyulmayan durumlarda cenazelerin tahrip edilerek kanıtların kaybedildiğini, böylelikle hatanın kanıtlanamadığına dikkat çekti.
ILISU BARAJI VE NEWALA QESABA
Kaybedilmelerin yaşandığı yahut cenazelere ulaşılamayan bölgede inşa edilen Ilısu Barajı’nın yarattığı tahribata ait değerlendirmelerde bulunan Aydın, şöyle konuştu: “Dargeçit’in de içinde olduğu o bölgede Ilısu Barajı’nın olması, birçok cenazenin sular altında kalmasına neden oldu. Bu durum, sırf cenazelerin kaybolması manasına gelmiyor. Buralar tıpkı vakitte Hizbullah’ın kabahat işlediği yerler. O barajlarla birlikte cürmün izleri de kayboluyor.”
1915 Ermeni Soykırımı’nda, zorla kaybetmelerde ve çatışmalarda öldürülen bireylerin toplu mezarlarının bulunduğu Newala Qesaba’yı (Kasaplar Deresi) da hatırlatan Aydın, bu alanda ise TOKİ inşaatlarının sürdüğünü belirterek, “Burada, kemiklerin hafızasını, onlara yönelik şiddet pratiğini ve faillerin çokluğunu görmek mümkün” diye konuştu.
‘KEMİKLERE BİR MALZEME OLARAK BAKAMAYIZ’
Bulunan kemiklerin bölgedeki Kürt halkı için ne temsil ettiğini anlatan Biçer, kelamlarını şöyle sürdürdü: “Oradaki kemikler, sırf bir insanın yaşadığına dair ispat değil. O kemikler, kişinin bedellerinin, sevdiği beşerler olduğuna ve onlara bir şeyler kattığına, paylaşacak his ve kanıları olduğunu anlatır. Onlar, sırf oradaki buluntularıyla değil, var oldukları anılarla yahut anlattıkları maksatlarla bizim için manalı hale gelirler. Oradaki hiçbir şeye salt kemik, salt mezar yahut salt DNA olarak bakmamak gerekiyor. Hayatın bir yansımasının ve hatta bizden bir modülü olduğunu hissetmek gerekiyor. Oradaki beşerler da kemiklerle ilgili anılarda bunların birçoklarını hissediyorlar.”
Aydın ise, “Kemiklere bir malzeme olarak bakamayız. Kemikler meyyit vücut imgesini taşıyan ve siyasal bir hayat olarak önümüzde duruyor. Mesela aileler, anlatılarda kemiklerin kendilerine neredeyse musallat olduğunu, düşlerini ve bütün hayatlarını etkilediğini söylüyor” diye konuştu.