Edirne Cezaevi’ndeki eski HDP Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş, 1+1 Express mecmuasına “Şimdiye kadar daima gazeteciler benimle söyleşi yapıyordu, bu sefer ben bir söyleşi yapsam” teklifinde bulundu. Demirtaş’ın iktisatçılarla yaptığı söyleşinin birinci kısmı yayınlandı. Birinci kısımda Bengi Akbulut, Ümit Akçay ve Ali Alper Alemdar, Demirtaş’ın sorularına karşılık verdi.
Bengi Akbulut Demirtaş’ın soruları ve karşılıklar şöyle:
Her ekonomik krizde fakirler daha da fakirleşirken zenginler daha da zenginleşiyor. İçinde olduğumuz krizde de iktisat göstergelerinde büyüme olmasına karşın mutfaklarda yangın var. Emeğiyle geçinenler datalarda gösterilen büyümeden ne kadar hisse alıyor? Günümüzdeki krizi nasıl tanımlarsınız? Bu krizden çıkış için muhalefete ne tıp somut teklifler yaparsınız?
Bengi Akbulut: Bu soruyu bir sonraki soruyla [Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel hem de lokal nedenleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?] birlikte ele alayım. İktisadın büyüyor olması insanların ömürlerinin nasıl etkilediğine dair pek bir şey söylemiyor, malûm.
Ekonomik büyümenin getirilerinin toplumsal kümelerin hepsine yansıyacağı varsayımı bilhassa ekonomik paylaşım/yeniden bölüşüm sistemlerinin zayıfladığı yahut yok edildiği neoliberal devirde daima duvara tosladı, toslamaya da devam ediyor.
Bunun ötesinde benim vurgulayacağım nokta, büyümenin yalnızca getirileri açısından değil, götürüleri açısından da, yani yarattığı toplumsal ve ekolojik maliyetler açısından da son derece eşitsiz olduğu. Bu maliyetler ekseriyetle nakdî göstergelere yansımadığı, ya da gecikmeyle yahut dolaylı olarak yansıdığı için çoklukla görünmez oluyor. Lakin, büyümeden hisse alamamak kadar büyümenin maliyetlerini oransız olarak yüklenmek de kıymetli bir boyut.
Türkiye’nin 2000’lerin başından beri izlediği büyüme siyaseti tam da bu açıdan ayrıyeten çok eşitsizdi, büyüme lokomotifi olarak hükümetin etkin bir halde organize ettiği ve hatta kendisinin de müdahil olduğu güç ve inşaat dalları, kentsel ve kırsal yerin sermaye birikimine entegre edilmesine, bu yerlerin eski kullanıcılarının yerinden edilmesine, hayat alanlarından sürülmesine, toplumsal bağlarını kaybetmesine dayanıyordu.
Bu açıdan Türkiye’nin son yirmi yıllık büyüme rejiminin bir mülksüzleşme (ekonomik ve toplumsal) rejimi olduğunu söyleyebiliriz. Tıpkı esnada (tek adam rejimiyle beraber) hayat alanlarına dair mevzuatın hem merkezileştirilmesi (ve toplumsal muhalefetin krimalleştirilmesi) hem de güdükleştirilmesi bu sürecin hukuksal altyapısını oluşturdu.
Ekonomik krizin kapitalist iktisatların yapısal bir karakteri olduğunu düşünen bir iktisatçı olduğumu itiraf edeyim. Krizden çıkış bu açıdan yalnızca yeterli yönetişim yahut piyasaların “doğru” işlemesiyle ilgili değildir. Söylenebilecek çok şeyin ortasında vurgulamak istediğim şu var: Büyüme ve büyüme göstergeleri krizden çıkışı vermez bize. Bilakis, büyüme göstergeleri kimin emeğinin (insanların, doğanın) sömürüldüğünü gizler. Krizden çıkışın anahtarı öteki bir ekonomiyi kurmaktan geçiyor.
Ümit Akçay Ümit Akçay: Geniş toplum bölümlerinin yaşadığı şimdiki krizi bir bölüşüm şoku olarak tanımlayabiliriz. 2021’in Eylül-Aralık ortasında yapılan faiz indirimleri sonrasında enflasyonun süratle artması, geliri enflasyon kadar artmayan geniş toplum bölümleri için büyük bir izafî fakirleşmenin yaşanmasına neden oldu. Tıpkı devirde firma kârlarında büyük artışlar gözlendi. Yani, emeğin hissesinin azaldığı ve buna simetrik olarak sermayenin hissesinin arttığı bir ekonomik pastadan bahsediyoruz. Bölüşüm şoku tam da bu. Buradan çıkış için, geniş toplum kesitlerinin alım güçlerini artıracak, bilhassa emeğin toplam pastadan aldığı hissesi artıracak gelir ve fiyat siyasetlerinin takip edilmesi gerekiyor. Lakin, genel siyaset çerçevesi değişmeden, değişebilecek bir bahis değil maalesef.
Ali Alper Alemdar Ali Alper Alemdar: Hükümet uzun müddettir kur üzerindeki denetimini kaybetmişti. Buradan çıkışı siyaset faizini düşürüp kuru dramatik biçimde yükseltmekte buldu. Global Güney ülkelerinin yaşadığı emsal ve yapısal sıkıntılardan birine, çok da ana akım olmayan bir karşılıktı bu. Hükümet faizleri artırıp iflasları ve peşinden işsizliği artırmaktansa, yüksek enflasyon ve görece düşük işsizlikle bu devri atlatmayı düşündü.
Bu modele “rekabetçi kur”, “Türkiye modeli” üzere isimler verildiyse de, modelin temel gayesi emek gücünü olabildiğince ucuzlatıp yerli şirketlerin ayakta kalmasını sağlamak (KOBİ’leri burada ayrıştırmalıyız) ve yabancı sermayeyi Türkiye’ye çekmekti. Emek ucuzlayıp büyük şirketler kâr rekorları kırarken, Erdoğan rejiminin bu modeli, sınıflar ortası ekonomik uçurumu tarihte hiç olmadığı kadar büyüttü. Hasebiyle, içinde olduğumuz şartları bir kriz olarak değerlendiremeyiz. Tam tersine, Erdoğan’ın rejimini müdafaası ismi altında sermaye sınıfı ile yaptığı bir ittifakın sonuçları olarak kıymetlendirebiliriz. Gerçek fiyatlardaki erime, istihdamın garantisiz ve riskli alanlara yönelmesi, emekçi vefatlarında artış ve finans-finans dışı büyük şirketlerin kârlarındaki rekor artışlar, Türkiye’de fiyatlı kesitin krizini, sermaye sınıfının ise lale periyodunu gösteren en âlâ göstergeler.
Emek ve Özgürlük İttifakı’nın tahlili, mutlaka bu krizlerin en önemli sebebi olan neoliberal siyasetlere dönüş olmamalıdır. Yani, görece yüksek faiz, mali disiplin, özelleştirmeler, istihdamın esnekliği üzere önermeler, ittifakın katiyetle karşısında durması gereken mevzulardır. Tam tersine, günümüz krizinin sınıfsal ve sömürgeci köklerine bakarak, kamunun personel sınıfı ve ezilenler için büyük yatırımlar yapması gerekir. Öncelikle söylemek gerekirse, üç gün içinde çözülecek bir krizden bahsetmiyoruz. Vakit alsa da bu tahlilin acı reçetesi işçilere kesilmeyecektir.
‘KAMU YATIRIMLARINA GEREKSİNİM VAR’
Somut önermelerimden birincisi, faiz ile çok oynamamak olacaktır. Sanıldığının tersine, faizi çok üst çekmek, enflasyonu denetim altına almakta aktif bir araç değildir. Özellikle şirketlerin ve hane halklarının borç yükünü artırıp iflasları peşinden getirebilir. Hasebiyle, enflasyon sorununa birinci müdahale para siyasetiyle değil, maliye siyasetiyle olacaktır.
Kur temelli bu enflasyonun devam etmesindeki en değerli nedenlerden biri de monopolleşmiş piyasaların ve bu piyasalardaki şirketlerin harika kârlar elde etme stratejileridir. Münasebetiyle, fiyat denetimleri (kira denetimleri de dahil olmak üzere), harika kârlara getirilecek vergiler (vergilerin gayesi kamu kaynağı yaratmak değil, bilakis iktisatta bölüşümü düzenlemektir) ve en değerlisi çalışan kesitin alım gücünü yükseltmektir. Böylesi bir düzenek için de büyük kamu yatırımlarına gereksinim vardır.
Sosyal güvenlik sistemi geliştirilmeli, işsizlik sigortaları yükseltilip sendikalaşmanın önü açılmalıdır. Bunların yanısıra devletin de dayanağıyla emekçi kooperatifleri yaygınlaştırılmalıdır. Emekçi kooperatifleri, yapısı gereği eşitsizliği azaltan ve fiyatları yükselten kurumlardır. Bununla bir arada, kapitalist işletmelerden toplum ve etraf bahislerinde çok daha hassastır. Emekten, etraftan ve eşitlikten yana bir gelişimde değerli katkıda bulunabilir, yoksulluğu önemli bir biçimde yok edebilir. Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkas ve Kürt halkıyla yapacağı barış, hiçbir faiz artırımının yapamayacağı bir etkiyi yaparak yüksek kur sarmalından da kurtulmamızda kıymetli bir rol oynar.
Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel hem de mahallî nedenleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?
Ümit Akçay: Ekonomik kriz konusunu biraz daha açmak gerekiyor. Türkiye’de teknik olarak bir ekonomik kriz yok. Tersine, canlı ekonomik büyüme sürüyor, işsizlik artmıyor, hatta pandemi periyodundan beri azalıyor. Buna rağmen yaşanan bir bölüşüm şoku, yani emeğin toplam pastadan aldığı hissenin azalması. Bu gelişmeleri daha sağlıklı değerlendirebilmek için Türkiye iktisadının orta vadeli gelişim patikasına bakmak gerekiyor. Bu türlü bakınca karşımıza iki sermaye birikim modeli/rejimi çıkıyor: 2002-2013 modeli, 2013 sonrası model.
İlk model, IMF programı eşliğinde ve AB’ye giriş gündemiyle desteklenen, siyasi olarak kısmi demokratikleşme adımlarının atıldığı, lakin ekonomik olarak otoriter bir emek rejiminin kurumsallaştığı bir devirde hayata geçti. Bu periyotta, dünya ekonomik konjonktürünün sağladığı imkanlar ve yüksek faiz siyaseti nedeniyle yaşanan sermaye girişleri TL’nin bedelini muhafazaya yardımcı oldu ve enflasyon denetim altına alındı.
‘2013’ÜN DÖNÜM NOKTASI OLMASININ NEDENİ SEYAHAT OLAYLARI DEĞİL’
Kamu bütçesinin disipline edilmesi, özelleştirmeler ve enflasyon hedeflemesi üçlemesi üzerine yükselen bu modelin olağanda bunu uygulayan iktidarın altını oyması gerekirdi. Fakat, AKP idareleri iki yoldan bu potansiyel olumsuz reaksiyonları önleyebildi. Bir yandan, uygulamaya konan yeni refah rejimiyle toplumsal sigorta, sıhhat ve yardım sisteminin kapsamı genişletildi. Yani, sistemin toplumsal kapsayıcılığı arttı. Öteki yandan da ucuz kredi imkanlarının açılması gerçek fiyatları manalı bir biçimde artmayan geniş kesitler için muhakkak bir tüketim kalıbının sürdürülebilmesini mümkün kıldı. Sonuçta, daha borçlu ve yardıma gereksinim duyan bir toplum ortaya çıktı. O periyotta süren siyasi dayanağın ekonomik temelinde bunlar yatıyor.
2013 sonrasındaki ikinci model birincisinin krizi sonrasında ortaya çıktı. Yani birincisi ikinciyi doğurdu. 2013 öncesinde, TL’nin kıymetli olmasıyla ithalat patlaması yaşandı ve bunun sonucunda yerli tarım ve sanayi üretimi değerli oranda erozyona uğradı. Dahası, pahalı TL cari açığın süratle artmasına ve ekonomik büyümenin giderek daha fazla sermaye girişlerine bağımlı olmasına neden oldu.
2013’ün bir dönüm noktası olmasının nedeni iktidar etraflarının ısrarla ileri sürdüğü üzere Seyahat Parkı protestoları değil, global ekonomik konjonktürün değişmesidir. Yani, 2013 öncesi modelin dayandığı sermaye akımlarının giderek daha istikrarsız hale gelmesi iktidar etraflarında yeni arayışların gelişmesine neden olmuştur.
2013 sonrası devri karakterize eden, döviz-faiz kıskacı ve iktidarın bundan sıyrılmak için uygulamaya koyduğu siyasetlerdir. 2018’de başkanlık sistemine geçilmesini, 2013 sonrasını şekillendiren birikim rejimi krizine karşı iktidar etraflarının bir cevabı olarak görüyorum. Bu otoriter konsolidasyon teşebbüsünün ekonomik yanı ise, 2002-2013 modelinin aksine, fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisiyle ihracat-çekişli bir büyüme modeline geçmeye yönelmektir. Bu bağlamda takip edilen, istihdamın korunması karşılığında fiyatların düşürüldüğü bir modeldir.
Ekonomik krizin Türkiye’nin hem ülke sathında hem de bölgede izlediği güvenlikçi-militarist siyasetler ile alakasını nasıl görüyorsunuz? Barış yerine savaş tercihinin iktisada ve topluma maliyetini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bengi Akbulut: Savaş ve militarizmin krizle alakası kapitalizmin tarihi içinde her vakit çok yakın. Savaş sisteme içkin krizleri öteleme aracı olarak kullanılmış, örneğin askeri endüstrilerin ve yatırımların canlandırılmasına yaramış, çünkü daima savaş hali daima askeri sanayi eserlerine talep yaratan bir durum. Ya da krize giren sermaye birikiminin ve kârlılığın devam etmesi için ucuz hammadde ve girdilerin akışını garantiye almak, denetim etmek, maliyetleri düşük tutabilmek yahut sermayeye yatırım yapacağı yeni alanlar açmak için kullanılmış.
Türkiye bağlamında hem içeride hem dışarıda süreklileşmiş savaş halini yalnızca ekonomik saiklere indirgemek istemem, ancak bu açıdan da görülmesi gerektiğini düşünüyorum. Yani, daima savaş hali sermayenin hangi krizini çözüyor diye sormak lâzım. Öte yandan, savaşın maliyetini –ki bunu ekonomik maliyetler lisanına indirgemek konusunda dikkatli davranıyorum– hem güvenlik siyasetlerine, orduya, militarizme ayrılan bütçede görebiliriz, ki bu maliyet hepimizin yüklendiği bir maliyet, hem de bu esnada yok edilen ekolojik sistemler ve hayat alanlarında görebiliriz. Sonuçta, kamusal kaynakların hayatı ve doğayı yine üretmektense yok etmeye yöneltildiği bir ekonomik rejim savaş.
Kriz karşısında Erdoğan rejiminin uygulamaya koyduğu siyasetlerin dengeli bir bütünlüğü olduğunu düşünüyor musunuz? Bu siyasetlerin sebeplerini, saiklerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Ve sonuç olarak hangi toplum kesitleri kazanıyor, hangi toplum bölümleri kaybediyor?
Ümit Akçay: 2013 sonrası devir zikzaklarla ve u-dönüşleriyle dolu. Örneğin, iktidar bir yandan ekonomik büyümeyi canlı tutmak için faiz indirimlerine girişti. Öteki yandan her bir faiz indirimi bir kur atağıyla karşılaştı ve bu döngü yeni bir faiz artışıyla sonuçlandı. Münasebetiyle, döviz-faiz kıskacı, 2013 sonrası iktisat siyasetlerini tanımlayan temel bir açmaz olarak öne çıkıyor. Hasebiyle, faizlerin düşük tutulmaya çalışılmasındaki ısrarı tespit etmeliyiz.
‘PANDEMİ PERİYODU DE KIRILMA OLDU’
2013 sonrası periyotta, 2018 döviz krizine kadar, iktidarın 2013 öncesindeki modeli sürdürmeye çalıştığı söylenebilir. Lakin, 2018 döviz krizi sonrasında yapılan yüksek faiz artışının 2019’da mahallî seçimlerin kaybedilmesinde tesirli olduğu fikri, iktidar etraflarının TÜSİAD programından giderek uzaklaşmasına neden olmuştur. Münasebetiyle, 2018 sonrasında iktidar açısından gündem ekonomik büyümenin sermaye akımlarına olan bağımlılığını azaltmak oldu. Bu, 2013 öncesi modelin tam zıddı uygulamaları gerektiriyor.
Son olarak, pandemi periyodunun bir öteki kıymetli kırılma olduğunu görebiliriz. Bilhassa pandemiden çıkış sürecinde fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisi bağlamında yeni faiz indirimlerine gidildiğini görüyoruz. Bu siyaset TÜSİAD dışı sermaye kesitleri tarafından, bilhassa de ihracatçılar tarafından faal olarak desteklenmiştir. Bu siyasetin kazananı TÜSİAD dışı sermaye kesitleri olmuşken, en kıymetli kaybedeni, gerçek fiyatları ve alım güçleri baskılanan geniş bir çalışanlar kesitidir.
Bu açıdan baktığımızda, karşımızda iki farklı sermaye fraksiyonunun desteklediği iki farklı büyüme stratejisi duruyor. İkidar, global konjonktürün gereklerine nazaran ve ülke içindeki siyasi muhtaçlıkları doğrultusunda, 2013 öncesi ve sonrası iki farklı kısımla işbirliğine gitmiştir. Velhasıl, karşımızda duran iki AKP, iki farklı sermaye projesinin AKP’sidir. İşin berbatı, bu iki proje de çalışanlar açısından olumlu sonuçlar doğurmuyor.
Ali Alper Alemdar: En başta da belirttiğim üzere, Türkiye’deki durumu tam olarak kriz halinde tanımlayamıyorum. Daha çok, gücü elinde tutmak için sermaye ile ittifaka girmiş bir iktidarın uyguladığı çeşitli pragmatik siyasetler bütünü olarak görmekteyim. Hasebiyle, bazen tutarsız gözükse de rejimin acil gereksinimlerine karşılık verecek anlık ve genelde dengeli siyasetler olarak tanımlamak daha yanlışsız olacaktır.
Düşük verimli Türkiye iktisadında, ekonomiyi canlı ve ayakta tutmanın en makûl prosedürünü emeğin gerçek fiyatını düşürmekte gören bir rejimle karşı karşıyayız. Grevlerin ulusal güvenlik sorunu sayılıp ertelenmesi, platform şirketlerinin, bilhassa esnaf kurye modeli altında teminatsız ve minimum fiyattan daha düşük fiyatlar verdiği bir modele rağmen devletin sessizliği, ucuz işgücünün direkt ya da dolaylı devlet tarafından teşvik edilmesi rejimin yaptığı sınıfsal tercihleri çok net olarak ortaya koyuyor.
Yüksek enflasyon ve yoksullukla terbiye edilip disipline edilmeye çalışılan koca bir personel (beyaz-mavi yaka farkı olmaksızın) sınıfı ve ülke yaratılmak isteniyor. Bu siyasetler rejimin ve Cumhur İttifakı’nın baskıcı ve militarist siyasetleriyle büsbütün dengeli.
Gençlerin işsizliğini ve üniversite diplomalı işsizler ordusu olgusunu ve bunun toplumsal tesirlerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Birinci elde ne cins tahliller üretilebilir? Yeni teknolojiler bilhassa gençliğin istihdamının artırılmasında belirleyici bir rol oynayabilir mi?
Bengi Akbulut: Bu soruya biraz farklı yaklaşacağım. Emek piyasaları ve istihdam siyasetleri konusunda somut tahlillerden bahsetmekten çok, daha genel olarak yaşadığımız ekonomik tertipte işin nasıl tanımlandığı, nasıl dağıtıldığı ve ne formda mükâfatlandırıldığına dair temel işleyişleri sorunsallaştırarak başlamak istiyorum. Elbette bu genel olarak işsizliğin, özel olarak da genç işsizliğinin ne kadar değerli bir sorun olduğunu küçümsediğim manasına gelmiyor. Lakin, işsizliğin bu derece sorun olmasının temelinde de insanların lakin fiyat karşılığı çalışıyorlarsa muhtaçlıklarını karşılayabildikleri bir ekonomik nizamda –yani kapitalizmde– yaşıyor olmamız yatıyor. Bunun yanısıra iş –daha doğrusu fiyatlı emek, ki bu spesifik bir cins iş– ana olarak piyasa sistemleriyle dağıtılıyor (yani kimin iş bulacağı ve kimin işsiz kalacağı) ve karşılığında ne kadar fiyat verileceği de yeniden ana olarak piyasa düzenekleriyle (elbette minimum fiyat üzere siyaset müdahaleleriyle törpülenerek) belirleniyor.
Sorunsallaştırmak istediğim işte tam da bu işleyişle ilgili. Sorunsallaştırmaktan kastım, bu temel kararların bir toplumsal nizamda nasıl verileceğine dair diğer olasılıklara vurgu yapmak –en nihayetinde bu işleyiş de değiştirilebilir. Örneğin, üniversal bir temel gelir, insanların gereksinimlerini karşılama imkânlarının yalnızca fiyatlı bir iş sahibi olmaya endekslenmesine karşı bir müdahale, yani gereksinimlerin karşılanmasıyla fiyatlı bir iş sahibi olmak ortasındaki sıkı bağı nispeten gevşeten bir müdahale.
Hatta, bu tıp bir takviyenin var olduğu durumda çalışanların makus koşullarda düşük fiyatla çalışma zorunluluğuna direnebilmesi de mümkün. Öte yandan, dünyada çokça tartışılan iş paylaşımı (worksharing) işin nasıl dağıtılacağına dair piyasadan farklı bir formda karar vermenin ve çalışma saaatlerinin ve iş imkanlarının daha hakkaniyetli bir biçimde toplumsal düzeneklerle belirlenmesi demek.
İşsizlik konusunda tahlil olabilecek temel gelir dayanağı ve iş paylaşımı da dahil olmak üzere siyasetlerin yanısıra daha temel olarak “iş”in ne olduğunu ve fiyat karşılığı çalışmanın merkeziliğini deşmek gerekiyor diye düşünüyorum. Toplumların kendilerini yine üretmesini mümkün kılan ve ama çoğunlukla bir fiyat karşılığı yapılmayan birçok çeşit iş var, ki feminist iktisatçılar bu toplumsal yine üretim emeğinin –yani bakım, hane içi emek, geçimlik emek vs.– ne kadar değerli ve ne kadar da görünmez olduğunu uzun müddettir tartışıyor. Yalnızca fiyatlı emeğe odaklanan bir ekonomik siyaset toplumsal yine üretim emeğinin görünmezliğini katmerleyecektir.
‘DEVLET, İŞ FIRSATI YARATMALI’
Ali Alper Alemdar: AKP iktidarının genç işsizliği kapamak için uyguladığı siyasetlerden biri de üniversite sayılarının artırılması, kalitesizleştirilmesi ve özel üniversitelere teşvikler. Münasebetiyle, asla bu kadar üniversiteli mezunu istihdam edemeyeceği bir iktisat modeli kurup milyonlarca genci üniversite bitirdikten sonra kuryelik, ağır personellik üzere alanlarda çalışmaya mecbur etmiştir.
İlk elde tahlil, devletin direkt gençlere ve çalışmak isteyen herkese iş fırsatları yaratmasıdır. Devletin yaratacağı işler, kâr hedefinden çok toplumsal refahı hedefleyen, iklim ve ekoloji krizine karşılık verecek alanlarda olmalıdır. Unutulmaması gereken nokta, Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi parası cinsinden hiçbir mali kısıtı yoktur. Kısıtlar politik ve doğal kaynaklar ile teknolojinin oluşturduğu gerçek kaynak kısıtlarıdır. Keza bunu günümüz rejimi emek aleyhine geliştirdiği siyasetlerde, sermayeye karşı bonkörlüğünde göstermektedir.
Esas kısıt, kamu harcamalarının sınıfsal tercihleri ve dizaynıdır. Verimsiz ve sermaye için servet birikimi haline gelen kamu harcamaları kesinlikle enflasyonist olacaktır. İktisattaki politik tercihler, teknolojik seçimler ve bunların demokratik işletmelerde uygulanıp uygulanmayacağına da bağlıdır. Münasebetiyle, günümüz teknolojilerinin mülkiyeti (ortak mülkiyetli ve açık kaynaklı yazılımlar ve kodlar) ile işletmelerin personel kooperatifleri formunda demokratikleştirilmesi ikinci bir tahlil alanı olacaktır. Bir ya da iki patronlu küçük ve orta ölçekli verimsiz şirketlerin mülkiyetlerinin çalışanlara geçip bu KOBİ’leri ortak teknoloji mülkiyeti ile birleştirdiğimizde hem verimliği hem istihdamı hem de gelir ile toplumsal adaleti artırmış oluyoruz.
Krizin yükünü halkın omuzlarından almak için nasıl bir siyaset izlenmeli? Krizin yarattığı adaletsizliklere karşı gelir adaletini nasıl sağlayabiliriz? Gelir dağılımı adaletini düzeltici bir perspektifle, emeğin lehine bir enflasyonla uğraş programı mümkün değil mi? Son yıllarda çokça tartışılan “temel yurttaşlık geliri”ne nasıl bakıyorsunuz?
Bengi Akbulut: Emeğin lehine bir enflasyonla gayret programı elbette mümkün, lakin sorun buna dair siyasi bir irade olup olmayacağıyla ilgili. Gelir adaletini sağlamanın birinci kademedeki gerekliliklerinden biri, vergi sisteminin daha hakkaniyetli bir formda düzenlenmesi ve tüketim vergileri üzere regresif vergilemenin, yani gelir seviyesinden bağımsız olarak herkesin birebir vergiyi ödemesi yerine direkt gelirin vergilenmesi, yani daha çok kazananın daha çok vergi vermesine dayalı bir sisteme geçmek. Bu bu türlü hiç düşünülmemiş, radikal bir teklif değil, apaçık ortada. Türkiye’de üst üste gelen vergilerin tüketim vergisi olması da tesadüf değil.
Öte yandan, sıkıntı bir yandan da kamu kaynaklarının kimin faydasına kullanıldığıyla ilgili. Örneğin, sermayeye verilen sübvansiyon, vergi ve öbür takviyeler yerine kamu kaynaklarının temel gereksinimlerin finansal yükünü hafifletmek üzerine kullanılması. Çünkü, direkt bir gelir takviyesi olmasa bile, temel gereksinimlerin metalaştırılmamasına dair adımlar, yani mesela eğitim ve sıhhat hizmetlerinin fiyatsız olması, toplu taşımanın fiyatsız olması, besin fiyatlarının alım gücü içinde tutulması üzere müdahaleler düşük-orta gelirli nüfusun nakdi harcamalarında önemli bir düşüş sağlayacaktır.
Temel yurttaşlık geliri bence önemsenmesi gereken bir siyaset (gerçi önüne yurttaşlık koyduğumuzda göçmenleri silmiş oluyoruz). Yalnızca gelir eşitsizliğine karşı bir siyaset olarak değil, üstte da bahsettiğim açıdan. Fakat, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta temel gelir takviyesinin neoliberalizm tarafından da iç edilebildiği, yani bu dayanağın kamusal hizmetlerin yerini alacak bir tıp alım gücü olarak da tasarlanabildiği. İnsanlara para verelim, bunun karşılığında onlara belirli hizmetleri sunmayalım üzere. Yani, soru asıl olarak temel gelir takviyesinin öteki ne cins siyasetlerle yan yana uygulanacağına geliyor.
Bir de doğal, gelir eşitsizliğini düzeltmenin yanısıra, bu kadar eşitsiz bir gelir dağılımına yol açan düzenekleri düşünmek gerekiyor.
Ali Alper Alemdar: Halka direkt istihdam imkanı sağlanmalı, sendikalara üyelik kolaylaştırılıp buna uymayan şirketlere ağır yaptırımlar getirilmeli. Bunun yanısıra, servet vergisiyle birlikte fiyat denetimleri ve sermayenin siyasetteki tesirini azaltacak düzenlemeler getirilmeli.
Enflasyon, neoliberalizmin öncü fikir babası Friedman’ın dediği üzere, bir mali olgu değildir. Bilakis, sınıflar ortası savaşın en keskin ve net alanıdır. Yüksek enflasyon periyotlarında hangi sınıfların çıkarlı çıkıp hangi sınıfların ziyan ettiği tarihî ve üniversal olarak ortadadır. Türkiye de bu hususta başka bir örnek teşkil etmiyor. Hasebiyle, enflasyondan çıkış günümüz şartlarında yalnızca emeğin lehine siyasetlerle olabilir.
Devletin direkt toplumsal refahı artırıcı, kapitalizmin ekoloji ve iklim kriziyle gayret etmeyi amaçlayan ve erkek hâkim iş kısmına dayalı istihdam yapısını ortadan kaldırmaya dayalı garantili bir iş programı bu bahiste değerli bir araç olabilir. Bu program çerçevesinde, çalışmak isteyen herkese bu alanlarda, yerinde iş imkanları sunulabilir. Sıhhat sigortası, emeklilik üzere toplumsal güvenlik siyasetleri bu işler üzerinden kurulabilir. Bununla birlikte, devletin personel kooperatiflerine direkt dayanak ve teşviklerde bulunmasıyla gelir dağılımı ve üretkenlik sağlanabilir.
Para siyaseti da bu mali siyasetlerle paralel ve bankacılık dalını denetleyeci halde dizayn edilebilir. Bunun gerek dış ticaret, gerek güç harcamaları kalemlerinde önemli iyileştirmelere katkıda bulunacağını düşünüyorum. Temel yurttaşlık geliri fikrini sermayenin bir truva atı olarak görüyorum. Bahsettiğim toplumsal güvenlik ve istihdam siyasetlerinin yarısı dahi uygulansa temel yurttaşlık gelirinden çok daha tesirli olacaktır.
‘KADINLARA GÖRÜNMEZ AYRIMCILIK’
Neoliberal sistem bir yandan azamî yarar amacıyla emek dahil tüm kaynakların sınırsız sömürüsüne de çanak tutuyor. Bayanların eşit işe eşit fiyat talepleri yahut çalışma ömründe cinsiyet temelli ayrımcılığa ait neler söylersiniz? Türkiye’de siyasal dinciliğin ideolojik yaklaşımı sonucu giderek daha fazla şiddete, ayrımcılığa, sömürüye maruz kalan bayanların durumu demokrasi, eşitlik, adalet, iktisat kavramları bağlamında gelir dağılımında adaletsizliği, fakirleşmeyi, toplumsal sıkıntıları nasıl etkiliyor? Bu başlıkta ne önerirsiniz?
Bengi Akbulut: Bu soruya giriş noktam da toplumsal tekrar üretim olacak. Bayanlar çalışma (yani fiyatlı emek) ömründe fiyat eşitsizliği, iş bulabildikleri dallar üzere bahislerde uğradıkları ayrımcılıkların yanısıra, neredeyse her vakit çift vardiya yapıyor oldukları için de görünmez bir ayrımcılığa uğruyor. Yani, fiyatlı işleri bittikten sonra konuttaki işler başlıyor: Çocuk bakımı, yemek yapmak, meskeni temizlemek-düzenlemek, hane içi ve dışı insanların duygusal-sosyal muhtaçlıklarının karşılanması ya da örgütlenmesi vs… Toplumsal tekrar üretim sorumluluğu, sınıf durumu bu sorumluluğu “başka” bayanlara –örneğin gündelikçilere, bakıcılara vs.– aktarmayı mümkün kılsa da, bayanların üzerinde. Bu tekrar üretim emeğinin fiyatsız yahut düşük fiyatla yapılıyor olması da sermayenin işine geliyor. Yani, aslında dinciliğin yahut genel olarak muhafazakâr ideolojilerin bayanın yerinin konutu olması, bayanın asıl sorumlululuğunun çocuk yapmak-bakmak olması savunusu, sermayenin kârlılığının devamı açısından son derece elzem. Sonuçta, bayanlar konutta olur ve bu tekrar üretim işlerini yaparlarsa, artık kreşe, sıhhat sigortasına para vermek gerekmeyecek. Maksadım bayanları meskene hapsetmenin tek saikinin ekonomik olduğunu tez etmek değil, bu ideolojinin neoliberalizmle nasıl da el ele gittiğine dikkat çekmek.
Buradan hareketle işaret edilecek iki ana alan var. Birincisi, toplumsal üretim emeğinin ekseriyetle bayanlar tarafından kamusal alan dışında kodlanan yerlerde (hane içi, akrabalık münasebetleri vs.) icra edilmesine karşı ve daha adaletli paylaşılmasına dair müdahaleler. Çocuk bakımı, hasta bakımı, yaşlı bakımı üzere hizmetlerin fiyatsız ve âlâ bir halde sağlanması buna bir örnek.
İkincisi ise daha genel olarak toplumsal tekrar üretimin değersizleştirilmesinden çok, görünürleştirilmesi, desteklenmesi ve toplumsal tekrar üretim işçilerine kelam hakkı sağlanmasına yönelik müdahaleler. Çünkü, en nihayetinde, bu emek hepimizi hayatta tutan ve hayatı tekrar üreten emek, ve fiyatlı emekten daha bedelsiz değil –hatta daha pahalı. Yani sorun, daha temelinde bayanların emek piyasalarına entegre olmasını sağlamaktan fazla, hangi emek tiplerini toplumsal olarak değerli bulduğumuza, hangi emek çeşitlerini desteklediğimize dair bir değişim yaratmak.