Malazgirt Meydan Muharebesi, 26 Ağustos 1071 tarihinde Muş’ta bulunan Malazgirt Ovası’nda Selçuklu Sultanı Alparslan ve Doğu Roma İmparatoru Romen Diyojen ortasında gerçekleşen, Anadolu’nun Türklere yeni yurt olmasını sağlayan bir meydan savaşıydı.
Malazgirt Zaferi ne vakit oldu?
Malazgirt Savaşı, Türk tarihinde zaferle özdeşleşen ay olarak bilinen Ağustos ayında gerçekleşti. Otlukbeli, Çaldıran, Mercidabık, Mohaç zaferleri; Belgrad’ın ve Kıbrıs’ın fethi, Sakarya Meydan Muharebesi, Büyük Taarruz üzere olayların yaşandığı Ağustos ayına birinci damga vuran muvaffakiyet Malazgirt Zaferi’dir. Bu zafer, 26 Ağustos 1071 tarihinde gerçekleşmiştir.
Malazgirt Zaferi’nde neler yaşandı?
Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu sağlayan Dandanakan Savaşı’ndan (431/1040) sonra Merv kentinde toplanan büyük kurultayda cihan hâkimiyeti mefkûresi doğrultusunda tesbit edilen fetih planları çerçevesinde Selçuklular özellikle batı tarafında büyük fetih hareketlerine başladılar.
Anadolu’nun bir Türk yurdu haline getirilmesi uğruna yapılan bu gayretler sırasında Selçuklu kuvvetleri Sivas’a kadar ileri hareketlerine devam etmişler ve buradaki Bizans kaleleri ve müstahkem mevkilerini geniş çapta tahrip etmişlerdir.
İslam Ansiklopedisinde yer alan tüm bilgilere nazaran, Anadolu’daki Selçuklu istilâ ve fetih hareketlerinin süratle devam ettiği sıralarda Bizans’ta imparator olan IV. Romanos Diogenes, gitgide artan Türk fetihlerini durdurmak emeliyle çeşitli milletlerden meydana getirdiği bir orduyla Mart 1068’de Anadolu’da Selçuklu kuvvetlerine karşı harekâta başladı ve Maraş’a kadar gitti. Lakin kesin bir muvaffakiyet kazanamadan geri döndü.
Yeniden başlayan Selçuklu akınlarına karşı sevkettiği kuvvetlerin yenilmesi üzerine imparator, Sivas ve Malatya’ya iki ordu gönderdiği üzere kendisi de üçüncü bir orduyla şahsen harekete geçerek Harput yörelerine kadar ilerledi. Ama Selçuklu kuvvetlerinin Orta Anadolu’nun merkezi durumundaki Konya başta olmak üzere birçok kent ve kasabayı fethetmeleri karşısında hiçbir muvaffakiyet elde edemeden İstanbul’a dönmek zorunda kaldı (1069).
İmparatorun 1070 yılında saraydaki muhalefet sebebiyle başşehirden ayrılamadığı için en muteber kumandanları buyruğunda gönderdiği ordular da başarılı olamadı. Bunun üzerine Romanos Diogenes, direkt İran’a ulaşıp merkezlerini ele geçirmek suretiyle Selçuklu sorununu kökünden halletmek için Ayasofya Kilisesi’nde düzenlenen büyük bir merasime katıldıktan sonra 13 Mart 1071 günü evvelkilerden daha güçlü bir orduyla yola çıktı.
Çeşitli kaynaklarda 600.000’e varan sayılar verilmekle birlikte 200.000 kişi civarında olduğu varsayım edilen bu ordu Balkanlar’daki Peçenek, Uz, Kıpçak ve Hazar Türkleri ile İslav, Alman, Bulgar, Frank, Ermeni ve Gürcüler’den oluşturulmuş ve en güçlü silâhlarla donatılmıştı.
Öte yandan Fâtımî Veziri Nâsırüddevle el-Hamdânî’nin davetiyle, ama aslında evvelden beri tasarladığı fetih maksadıyla Horasan’dan Mısır’a hakikat hareket eden Selçuklu Sultanı Alparslan da Halep önlerine gelmiş bulunuyordu. Halep’i bir mühlet kuşattıktan (Şâban 463 / Mayıs 1071) sonra kenti elinde tutan Mirdâsî Buyruğu Mahmûd’un, huzura çıkıp itaat arzetmesi üzerine Alparslan Mısır’a gitmek üzere Halep’ten ayrıldı.
Yolda Romanos Diogenes’in elçisi kendisine yetişip imparatorun Menbic, Ahlat ve Malazgirt’in iadesini istediğini, aksi takdirde bir orduyla harekâta başlayacağını bildirdi. O sırada öteki kaynaklardan, Bizans imparatorunun çok evvelce harekâta başladığını ve kalabalık bir orduyla Erzurum tarafında ilerlemekte olduğunu haber alan sultan, elçiyi sert bir karşılıkla geri gönderdikten sonra Mısır seferini yarıda kesip Doğu Anadolu’ya yöneldi ve yiyecek sorunu sebebiyle bir kısım yaşlı askeri terhis ederek Urfa üzerinden Diyarbekir yöresine vardı.
Silvan’da iken imparatorun Malazgirt Kalesi’ni zaptedip halkını kılıçtan geçirdiğini öğrenince Erzen-Bitlis Boğazı yoluyla Ahlat’a yanlışsız yola çıktı. Tıpkı günlerde imparator da Gürcistan’ı tekrar ele geçirmek ve bilhassa ordusuna yiyecek sağlamak için 20.000 kişilik bir kuvveti kuzeydoğuya gönderirken gerisini itimat altına almak hedefiyle 30.000 kişilik bir kuvveti de Ahlat üzerine sevketmişti.
Alparslan Ahlat’a yaklaşırken bu ikinci kuvvet Selçuklu atlıları tarafından durduruldu ve geri çekilmek zorunda bırakıldı. Sultanın Ahlat’a geldiği haberi duyulunca imparator bunun doğruluğunu tesbit için Nikephoros Bryennios kumandasında yeni bir birlik gönderdi. Bu birlik de Ahlat Selçuklu Garnizonu kumandanı Buyruk Sunduk tarafından bozguna uğratıldı.
Sunduk, imparatorun Basilakes (Vasilakes) Magistros kumandasında gönderdiği kuvveti de mağlubiyete uğrattı. Basilakes esir alındığı üzere beraberinde taşımakta olduğu büyük haç da Selçuklu kuvvetlerinin eline geçti. Sultan bu haçın zafer alâmeti sayılarak Bağdat’taki halifeye gönderilmesi için o sırada Hemedan’da bulunan Vezir Nizâmülmülk’e ulaştırılmasını emretti. Böylelikle büyük müsabakadan evvel yapılan öncü savaşlarının tamamı Selçuklular tarafından kazanılmış oldu.
Çeşitli milletlerden oluşması sebebiyle birlikten yoksun 200.000 kişilik Bizans ordusuna karşılık Selçuklu ordusu hepsi birebir mefkureye hizmet eden yaklaşık 50.000 şahıstan ibaretti. Alparslan’ın beraberinde Gevherâyin, Afşin, Savtegin, Sunduk ve Ay Tegin üzere Anadolu’yu ve Bizanslılar’ı yeterli tanıyan deneyimli akıncı beyleriyle Artuk, Tutak, Dânişmend, Saltuk, Mengücük, Çavlı, Çavuldur ve Porsuk üzere Selçuklu devletinin en pahalı buyrukları bulunuyordu.
Alparslan, öncü savaşlarından bir mühlet sonra Ahlat’tan ayrılarak Ahlat-Malazgirt ortasındaki Rahve ovasında karargâhını kurdu ve bir kısım askerini zirvelere yerleştirip ovayı denetimi altına aldı (25 Zilkade 463 / 24 Ağustos 1071). Gerisinden, Bizans ordusuna oranla kendi ordusunun küçüklüğü sebebiyle bir meydan muharebesine girişmeye şimdi karar vermediğinden görünüşte barış teklifinde bulunmak, gerçekte ise düşmanın durumunu tesbit etmek gayesiyle imparatora bir elçilik heyeti gönderdi.
Öncü savaşlarını kaybetmesine karşın askerlerinin çokluğuna ve yeterli donatılmış olmasına güvenen imparator Alparslan’ın bu elçilik heyetini köşeye sıkıştığı için gönderdiğini zannederek teklifini sert bir halde reddetti. Bunun üzerine savaşın kaçınılmaz olduğunu gören sultan ordusunu savaş sistemine soktu ve bir kısım atlı kuvvetlerini küçük bir yarma vadi boyunca pusuya yatırırken şahsen kumanda edeceği 4000 kişilik hassa askerini merkez çizgisine yerleştirdi.
Bir müddet sonra, merkez sınırında Romanos Diogenes olmak üzere Nikephoros Bryennios, Aliattes ve Andronikos Dukas üzere kumandanların yer aldığı Bizans ordusunun da savaş sistemine girmesiyle iki ordu karşı karşıya geldi ve 26 Zilkade (25 Ağustos) son hazırlıklarla geçirildi. Bu ortada Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh da o sıralarda bütün İslâm dünyasının yakından ilgilendiği Malazgirt Muharebesi’nin Alparslan tarafından kazanılması konusunda bir dua metni hazırlatarak cuma namazında bütün İslâm ülkelerindeki minberlerden okutulmasını emretti.
27 Zilkade 463 (26 Ağustos 1071) Cuma günü öğlene kadar orduyu denetleyen ve kumandanlarına son direktiflerini veren Alparslan, imamı ve fakihi Buharalı Ebû Nasr Muhammed’in bütün müslümanların İslâm’ın zaferi için dua ettikleri cuma günü öğlen vaktinde düşmana saldırması tavsiyesine uyarak ordusuyla birlikte cuma namazını kıldıktan sonra “Ölürsem kefenim olsun” dediği beyaz bir elbiseyle askerin karşısına çıktı ve şöyle dedi: “Ben, müslümanların mescitlerde bizim için dua etmekte oldukları bu saatlerde düşmanın üzerine atılmak istiyorum. Galip gelirsek dilek ettiğimiz sonuç gerçekleşmiş olur, yenilirsek şehid olarak cennete gideriz. Bugün burada ne emreden bir sultan ne de buyruk alan bir asker var; ben de içinizden biri olarak sizinle birlikte savaşacağım; benimle gelmek isteyenler peşime düşsünler, istemeyenler serbestçe geri dönebilirler.” Alparslan bu ünlü konuşmasının akabinde birinci hamlesi başlattı.
Şiddetle hücuma geçen hassa askerleri birkaç saat içerisinde, Alparslan’ın şahsen yönettiği geçersiz ric‘at harekâtı ile başlarında Romanos Diogenes’in bulunduğu Bizans merkez kuvvetlerini peşlerine düşürerek pusudaki birliklerin önüne çekmeyi başardılar. Pusudaki Selçuklu atlıları taarruza geçtikleri sırada Alparslan da çekilmekte olan kendi kuvvetlerini geri çevirerek atağa kaldırdı.
İmparator kusurunu anladığında artık çok geç kalmıştı. Romanos Diogenes sol kanattan yardım istediyse de pusudan çıkmış bulunan Selçuklu atlıları buna mani oldular. Öte yandan sağ kanat kuvvetlerinin çoğunluğunu teşkil eden Türk kökenli askerler başlarında Tamış isimli beyefendileri olduğu halde Selçuklu tarafına geçtiler ve bu olay ordunun dağılmasına sebep oldu. Bu durum karşısında imparator askerlerini geriye çekip karargâhın gerisinde toparlanmak istediyse de geri çekilişi kaçış biçiminde değerlendirildi ve evvel ihtiyat kuvvetleri, gerisinden Ermeni kıtaları savaş alanını terketti.
Sonuçta öğlen vaktinden geceye kadar devam eden bu meydan muharebesinde Bizanslılar ağır bir mağlubiyete uğradı. Ordunun büyük bir kısmı kılıçtan geçirilmiş, imparator ve çok sayıda general esir alınmış, askerlerin lakin bir kısmı kaçarak canlarını kurtarabilmişti.
İslâm, Bizans, Ermeni ve Süryânî kaynaklarının belirttiğine nazaran Alparslan imparatora bir savaş esiri değil bir konuk hükümdar muamelesi yapmış, hatta onu yanına oturtmuştur. İki hükümdar ortasında geçen müzakereler sonunda aşağıdaki unsurları ihtiva eden bir barış antlaşması imzalandı: 1. İmparator kurtuluş akçesi olarak 1,5 milyon altın verecek. 2. Bizans Devleti her yıl Selçuklular’a 360.000 altın vergi ödeyecek. 3. Bizans’ın elinde bulunan bütün İslâm esirleri özgür bırakılacak. 4. Bizanslılar gerektiğinde Selçuklular’a askerî yardımda bulunacak. 5. İmparator kızlarından birini sultanın oğluna nikâhlayacak. 6. Antakya, Urfa, Menbic ve Malazgirt Selçuklular’a bırakılacak.
Barış antlaşmasının imzalanmasından bir gün sonra Alparslan, maiyetine iki hâcib ve 100 hassa askeri verdiği Romanos Diogenes’i İstanbul’a gerçek uğurladı. Lakin Bizans Senatosu, yenilgi haberini alınca Romanos Diogenes’i tahttan indirip yerine VII. Mikhail Dukas’ı imparator ilân etmişti. Bizans kuvvetleri tarafından teslim alınan Romanos Diogenes getirildiği Kütahya’da gözlerine mil çekilerek mahpusa atıldı; sonraki yıl da Kınalıada zindanında öldü.
Savaştan sonra İsfahan’a giden Alparslan, başta Abbâsî halifesi olmak üzere bütün İslâm hükümdarlarına fetihnâmeler göndererek kazandığı zaferi müjdeledi. Bu haber ulaştığı her yerde büyük coşkuyla karşılandı ve bütün müslümanlar üzerinde derin bir tesir meydana getirdi. Halife Kāim-Biemrillâh, Alparslan’a kıymetli armağanlarla birlikte özel bir mektup göndererek kazandığı zaferden ötürü onu kutladı ve ona çeşitli unvanlar verdi.
Diğer İslâm memleketleri hükümdarları da Alparslan’ı özel heyetlerle kıymetli armağanlar ve tebriknâmeler gönderip kutladılar. Ayrıyeten devranın şair ve edipleri sultan hakkında kasideler, çeşitli övgü yazıları kaleme aldılar.
Birçok tarihçi bu büyük zaferi, Hz. Ömer döneminde Bizans’a karşı kazanılan Yermük ve Sâsânîler’e karşı kazanılan Kādisiye zaferlerine benzetmiştir. Yalnız İslâm dünyasında değil Batı dünyasında da dikkat ve ilgiyle izlenen bu zaferden birkaç yıl sonra Anadolu ve Suriye’de hâkimiyetin müslüman Türkler’in eline geçmesi üzerine bütün Avrupa bir ortaya gelmiş ve Haçlı seferlerinin hazırlıklarına başlamıştır.
Malazgirt Muharebesi Türk ve dünya tarihinin dönüm noktalarından birini oluşturur. Bu zafer sonunda, Bizanslılar’ın bütün maddî imkânlarını kullanarak hazırladıkları büyük ordu dağıldığından daha sonraki yıllarda Türkler değerli bir direnişle müsabakadan Anadolu içlerine akarak kısa vakitte Ege ve Marmara kıyılarına kadar ilerlemişler ve bu kez istilâ ve yağma emeli taşımadan fethettikleri toprakları vatan edinip Saltuklu, Mengücüklü, Dânişmendli, Dilmaçoğulları, Ahlatşahlar, Yinaloğulları, Çubukoğulları ve Artuklu devletlerini kurmuşlardır.